Καθώς ζούμε στην εποχή της συστηματικής, επί το πλείστον ασυνείδητης και λογικώς αναίτιας, ιστορικής και πολιτισμικής αναίρεσης, σημαντικά στοιχεία της παράδοσης μας πρακτικώς αγνοούνται ή αμφισβητούνται, ενώ στοιχεία που η σχέση τους με το λαϊκό πολιτισμό μας είναι διαφορετική από την επικρατούσα στο ευρύ κοινό άποψη ή εμφανίστηκαν σχετικά πρόσφατα, έχουν καταλήξει να παρουσιάζονται ως τα απολύτως αντιπροσωπευτικά της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Έτσι, αντιμετωπίζουμε ένα φαινόμενο διαμόρφωσης σύγχρονων ισχυρών συμβόλων χωρίς ιστορικότητα…

Βλέπετε, η έλλειψη ενδιαφέροντος, υπευθυνότητας και γνώσης οδηγεί αναπόφευκτα στη σύγχυση μεταξύ του αφανούς μακραίωνου παραδοσιακού, του εμφανούς μεταγενέστερου και μεταπλασμένου δημοφιλούς και του πολύ προσφάτως εντελώς αυθαίρετου εμφανιζόμενου και κατά συνέπεια στις μη ενδεδειγμένες επιλογές του αντιπροσωπευτικού… Θα αναφερθούμε, λοιπόν, σχετικώς, σε ορισμένα θέματα της κρητικής παράδοσης και αρχικώς στην ανδρική φορεσιά, εξετάζοντας κάποιες «πτυχές» της με συνοπτικό αλλά περιεκτικό τρόπο, με την επιφύλαξη να επανέλθουμε αναλυτικότερα στο μέλλον..

Η παραδοσιακή γιορτινή ή γαμπριάτικη ανδρική κρητική φορεσιά (γνωστή και ως σαλβάρια ή χιαλβάρια), όπως την παραλάβαμε στις αρχές του 20ου αιώνα, οπότε σταδιακά έπαψε να είναι χρηστική, περιλαμβάνει τέσσερα τεμάχια, τσόχινα σε φωτεινό μπλε χρώμα για το χειμώνα, μαύρα και ατλαζένια για το καλοκαίρι, όλα τους κεντημένα με μαύρα ή βαθυκύανα μεταξωτά στριφτά κορδόνια. Τα τεμάχια αυτά είναι: η βράκα, το γελέκι (σταυρωτό και κλειστό ή ίσιο και ανοιχτό), το μεϊντάνι (ένα ανοιχτό πανωκόρμι με μανίκια, χωρίς κουμπιά) και το καπότο (κάπα). Τη φορεσιά συμπληρώνουν: το κεφαλοκάλυμμα, το πουκάμισο και το μεσομάχαιρο στα οποία θα αναφερθούμε παρακάτω, η ασημένια καδένα για το μαχαίρι ή/και το ρολόι τσέπης, η οκτάμετρη υφαντή ζώνη, οι περίτεχνα λεπτοπλεγμένες κάλτσες και τα στιβάνια (ή σκαρπίνια σε ορισμένες περιοχές της Ανατολικής Κρήτης).

Αν, όμως, εξετάσουμε πως έχουν «διαχειριστεί» οι πολιτιστικοί φορείς, οι σχολές παραδοσιακών χορών και τα χορευτικά συγκροτήματα, τις τελευταίες δεκαετίες, την εν λόγω φορεσιά (ένα πολιτισμικό προϊόν με ποικίλους ιστορικούς συμβολισμούς) και ποια είναι τα πολιτισμικά προϊόντα και τα μηνύματα που έχουν παραχθεί, προκύπτουν ορισμένα ερωτήματα που αξίζει να δούμε με τον τρόπο που διατυπώνονται παρακάτω.

• Μεϊντάνι – υποχρεωτικό ή προαιρετικό ρούχο στην ανδρική σκολινή φορεσιά;
• Ανδρικό κεφαλοκάλυμμα – φέσι, μαντήλα, κούκος ή μαύρο κρουσσάτο σαρίκι;
• Ανδρικό πουκάμισο – άσπρο ή μαύρο;
• Μεσομάχαιρο – προαιρετικό ή υποχρεωτικό εξάρτημα;
• Χρυσοκέντητη ανδρική φορεσιά – τουρκική ή ελληνική παράδοση;
• Μόνο στιβάνια ή και σκαρπίνια;
• Κάλτσες – απλές ή διχτυωτές;

Σύμφωνα με την αξιόπιστη και διασταυρωμένη προφορική παράδοση, τις χρονολογημένες ιστορικές, φιλολογικές και εικονογραφικές πηγές, πρέπει να γνωρίζουμε ότι:

α) Για να θεωρηθεί μία σκολινή κρητική φορεσιά ολοκληρωμένη πρέπει να περιλαμβάνει, απαραιτήτως, το μεϊντάνι. Όταν, μάλιστα, αυτή εμφανίζεται δίπλα στη γιορτινή ή νυφιάτικη γυναικεία κρητική φορεσιά, τότε η πληρότητά της αυτή καθίσταται απολύτως απαιτητή.

β) Ο Χριστιανός Κρητικός φόραγε με τη σκολινή ή γαμπριάτικη φορεσιά του ή το κόκκινο σπαστό τσόχινο φέσι (φεσάρα) με τη μακριά φούντα ή το μεγάλο υφαντό μαντήλι (που κάποιες φορές τύλιγε γύρω από το φέσι του) ή τον κούκο, ένα μάλλινο καλπάκι από αστραχάν, που χρησιμοποιήθηκε το Β΄ μισό του 19^ου αιώνα. Το πασίγνωστο σημερινό σαρίκι, δηλαδή το μαύρο, πλεχτό μαντήλι, τετράγωνο ή τριγωνικό, με τα κρόσσια σα δάκρυα σε όλες τις πλευρές του, εμφανίστηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περί τα τέλη της δεκαετίας του’50, και αποτελεί στοιχείο ξένο ως προς την παραδοσιακή ανδρική φορεσιά, καθώς εμφανίστηκε σε μία εποχή που τα σαλβάρια δεν φοριούνταν από το λαό της Κρήτης, παρά μόνο από τα χορευτικά συγκροτήματα.

γ) Το παραδοσιακό γιορτινό πουκάμισο του Κρητικού, υφαντό, αραχνοΰφαντο ή κεντητό, μεταξωτό, λινό ή βαμβακερό, έχει χρώμα κυρίως άσπρο και η σύγχρονη συνήθεια να φορούν οι Κρητικοί αδιακρίτως μαύρο πουκάμισο επικρατεί εδώ και μερικές μόλις δεκαετίες και δεν έχει καμία σχέση με την ιστορία της παραδοσιακής γιορτινής φορεσιάς.

δ) Οι Κρητικοί δεν φόραγαν πάντα το μεσομάχαιρό τους και σίγουρα σε μη εμπόλεμες καταστάσεις (βλ. φωτ. του παρόντος)

ε) Το διακοσμητικό κέντημα στα ρούχα του Χριστιανού Κρητικού γινόταν πάντοτε με βαθυκύανα ή μαύρα μεταξωτά στριφτά κορδόνια και ποτέ με χρυσά ή αργυρά, με εξαίρεση τους Καβάσηδες, που αποτελούσαν την προσωπική φρουρά του Ύπατου Αρμοστή Κρήτης, πρίγκηπα Γεωργίου, στα 1898-1907, των οποίων όμως το ντύσιμο εντάσσεται στις στρατιωτικές στολές, οι οποίες σχεδιάστηκαν στα 1899 υπό ένα ιδιαίτερο πολιτικό-στρατιωτικό πρίσμα. Πριν από αυτούς χρυσό κέντημα στα ρούχα τους έβαζαν μόνο οι Τούρκοι (αγάδες, πασάδες κ.ά. – βλ. φωτ. 9) και μετά από αυτούς μόνο μη ενημερωμένοι Κρητικοί καλλιτέχνες …

στ) Τα στιβάνια δεν ήταν τα μόνα υποδήματα των Κρητικών. Σε αρκετές παραθαλάσσιες περιοχές φοριούνταν και τα σκαρπίνια (φωτ. 7).

ζ) Οι κάλτσες, δώρο της Κρητικιάς στον αρραβωνιαστικό της, ήταν περίτεχνα δουλεμένες (φωτ. 8).

Και μόνο από τα εικονογραφικά τεκμήρια (φωτογραφίες, ταχυδρομικά δελτάρια και χαρακτικά βάσει φωτογραφιών και ζωγραφικών πινάκων), εκατοντάδες στον αριθμό, καταδεικνύεται ότι όλοι οι αρχηγοί και οπλαρχηγοί των Κρητικών Επαναστάσεων φορούσαν πάντοτε σαλβάρια με μη χρυσό κέντημα, μεϊντάνι, λευκό πουκάμισο, σπαστό κόκκινο φέσι με μακριά φούντα (με ή χωρίς μαντήλα) ή μόνο μαντήλα ή τον κούκο. Και είναι απολύτως βέβαιο ότι εκείνοι δεν φόραγαν κάτι που δεν ήταν σύμφωνο με την ιστορική παράδοση της Κρήτης.

Για την τεκμηρίωση των ανωτέρω αιτιάσεων και ισχυρισμών μας, παραθέτουμε ορισμένες εικόνες αδιαμφισβήτητης, πολλαπλής ιστορικής και πολιτισμικής αξίας.